Prezime je porodično ime i sastavni dio svakog ličnog imena. Ono se, gotovo uvijek, nasljeđuje od predaka i ono nadopunjuje ime čovjeka. Ime i prezime jednoznačno određuju svaku osobu – ime predstavlja i oličava ličnost, a prezime porijeklo, korjene i tradiciju. Kao takvo, prezime je nastalo u drugoj polovini XIV vijeka. Srpska prezimena su uglavnom nastajala tako što se nastavak -ić, -ev ili -ov dodavao imenu oca, majke, djeda ili nekoj drugoj osnovi.
Prezimena su kod Srba najčešće nastajala po imenu oca, ali je dosta i onih koja su vezana za zanimanja, lične osobine, nadimke, mjesto porijekla. Uzimanje prezimena potpuno se ukorjenilo u srpskom narodu tek u XVIII vijeku, a do tada se prošlo kroz nekoliko faza. Prije nastanka prezimena bio je rasprostranjen običaj da se uz ime dodaje naziv plemena iz kojeg se potiče. Zatim su korišteni tzv. patronimi, izvedeni iz imena oca – od Ivana su nastali Ivanovići, od Marka Markovići, od Petra Petrovići itd. Na kraju, nastala su i brojna druga prezimena po različitim principima:
- po ocu (najčešće), npr: Branković, Nenadović, Vukašinović
- po plemenu, npr: Bodrić, Drobnjak, Vasojević
- po zvanju, npr: Kapetanović, Popović, Vojvodić
- po zanimanju, npr: Čobanović, Kovačević, Zlatarević
- po nadimku, npr: Kurjaković, Surla, Zatezalo
- po osobinama, npr: Glavonjić, Lepojević, Mudrinić
- po mjestu porijekla, npr: Dobrnjac, Glamočanin, Lučanin
Prezime kao pojam i lingvistička kategorija nastaje mnogo kasnije od imena. Oduvijek je svako po rođenju dobijao ime, a onda bi u toku odrastanja dobio i nadimak, po kojem su ga uglavnom svi znali. Također, ljudi su oduvijek živjeli u zajednicama koje su imale svoja imena. Često se dešavalo da kad neko pređe u drugu zajednicu, u njoj dobije kao nadimak ime zajednice iz koje je došao. Tako se iz nadimka razvilo prezime kao dodatak imenu, piše opsteobrazovanje.rs.
Većina porodica u Srbiji nosi prezime po nekom od svojih predaka iz XIX vijeka. Uzrok toj pojavi leži u činjenici da su se prezimena u Srbiji do druge polovine XIX vijeka mijenjala iz generacije u generaciju, tako da je većina stanovništva nosila prezime po imenu oca. Tako se dešavalo da u jednoj kući tri različite generacije imaju tri različita prezimena. U to vrijeme, stara, rodovska prezimena bila su mahom u manjini. Godine 1851. knez Aleksandar Karađorđević donio je ukaz o nepromjenljivosti prezimena, čime je u velikoj mjeri zaustavljen proces njihovog mijenjanja.
Zanimljivost: knjaz Miloš Obrenović (1780–1860), koji je rođen kao Miloš Teodorović, uzeo je 1810. godine prezime po imenu svog djeda Obrena.
Prezimenom smo krvno vezani za porodicu a prezime je jako interesantno i neki ga nazivaju fenomenom, njega dobijamo prije nego što se rodimo za razliku od imena.
Inače prezimena su pokretni spomenici sa svim kulturnim i duhovnim bogatstvom koje posjeduje jedna porodica zato se prezimenima bavi i posebna naučna disciplina koja se zove kenaologija.
O bosanskohercegovačkim prezimenima i historiji prezimena uopšte govorio je novinar i publicista Raif Čehajić:
– Svako prezime je specifično i govori o određenom vremenu u kojem je nastalo. Tako imamo prezimena iz feudalnog perioda kada se i pojavljuju jer su plemići željeli da preko prezimena svojim potomcima obezbjede ugled, nasljednu imovinu itd. Na našem prostoru se kasno razvijaju, sve do Austrougarske nije postojao zakon o obaveznosti prezimena. Današnja nauka koja se bavi istraživanjem imena i prezimena razlikuje više grupa prezimena, pa su jedna nastala od imena oca to su ergonimi, druga su nastala od mjesta gdje su živjeli, rodili se, to su toponimi, treća su nastala od zanimanja, pa imamo i posprdna prezimena kao što su Sirotković, Bijedić jer su bili siromašni/bijedni. Šaljiva prezimena nastaju od nadimaka, neko je bio npr. šupogljav pa bi se stvorilo prezime te bi neki njegov potomak uzeo to prezime i prisvojio ga kao svoje.
Čehajić je rekao da su Čengići jedno od najstarijih bosanskih prezimena zatim Kulenović i to su dva izuzetno najrasprostanjenija prezimena. Hrvatska prezimena takođe dosta su stara, pa imamo Rotime, Raguže. Kod Srba imamo Jovanoviće, Iliće.